19-8-2016

En speelt tegenstelling ‘witte’ en ‘zwarte Turken’ dramatisch weer op?18

Hebben Nederlanders moeite met een bevlogen beweging als de ‘Gülenisten’? Dit los van de vraag of de verdachtmakingen van Erdogan jegens hen wel of veeleer geen grond hebben? ‘Conservatief en modern tegelijk’, zo typeert collega Thijl Sunnier hen. Tevens terecht opmerkend – en zo de jegens hen hardnekkige vooroordelen weerleggend -, dat zij ondanks hun veelal ‘hoge posities’ in de maatschappij …‘niet uit zijn op machtsovername’ (NRC 2-8). Dat laatste, dus dat Gülenisten daar wel op uit zijn, is al een tijd helaas het ‘oordeel’ in Turkije. Ook van president Erdogan, die dat al meteen schreeuwerig uitte tijdens de vreemde en ook voor het regime wat verdachte juli-putsch, waarvan hij hen meteen tot zondebok maakte. Of in de woorden van vice-premier Simsek, dat we met deze groep te maken zouden hebben met ‘terroristen, die de staat hebben geïnfiltreerd’ (Het Parool, 30-7). De ironie is, dat Robert Amsterdam uit de VS, binnenkort als advocaat namens de Turkse regering naar Europa en als eerste naar Nederland komend – en dat via de NRC aankondigend met ‘Ik kom er aan’- , ook spreekt van ‘infiltratie in de staat’ buiten Turkije. De Gülenisten, die hij wil gaan ‘onderzoeken naar strafbare feiten’, zouden volgens hem ‘in hoge mate in de Nederlandse politieke overheid zijn geïnfiltreerd’ (NRC 1-8-16). Je zou bijna in lachen uitbarsten, ware het niet dat dit bizarre gedoe zulke ernstige gevolgen heeft en honderden eerzame burgers zonder rechtsgeding gearresteerd en soms gemarteld doet worden. In elk geval brodeloos gemaakt, ook omdat talloze universiteiten en scholen per decreet worden gesloten. Is ‘zuivering’ iets normaals in het M.O.? Het gebeurde tevens in 1979 bij het ontstaan van het islamisme (sic) in Iran, toen ook vele (hoog)leraren, rechters en openbare aanklagers werden ontslagen. Zo’n rücksichtsloze ‘zuivering’ zonder (hard) bewijs gaat ook nog gepaard met een opgeheven vingertje naar het Westen, als of omdat we dat niet (willen) begrijpen. Cavusoghu, de Turkse minister van BZ meent ons in een Nieuwsuur-interview daarom zelfs ‘anti-Turkse sentimenten’ te kunnen verwijten. Het gaat bij ‘zuivering om een groep en steeds met het argument dat die iets vreselijks zou hebben gedaan. Zelfs het slachtoffersentiment, als zou men (wie?) Erdogan hebben willen doden, terwijl een militaire helikopter in dat geval het hotel, waarin hij verbleef gemakkelijk geheel had kunnen vernietigen, wordt door hem van stapel gehaald. Koerden, ‘kemalisten’, ‘seculieren’, alevieten e.a. fungeerden zo in Turkije vaak als zondebok. Nu is in de woorden van vicepremier Simsek ‘alles gericht op het totaal uitroeien van het Gülen-netwerk’ (Parool 30-7). Dit nu in naam van de democratie, ook al is of moet ik zeggen: terwijl het Europees verdrag tot bescherming van de mens( EVRM) buiten werking is gesteld. Verdachtmakingen uiten zijn daardoor ongeloofwaardig. Op 18 augustus beschuldigt Erdogan nu ‘aanhangers van Gulen er van ook een rol te hebben gespeeld bij de aan de Koerdische PKK toegeschreven bomaanslagen in Oost-Turkije.’ En dat terwijl een ieder weet, dat Gülen juist een vreedzame oplossing bepleit voor het recht van de Koerden. De piloot die de Russische straaljager een tijd terug neerschoot was ook een Gulenist. Het toont dat Erdogan een macaber spel aan het spelen is om zijn islamistische ‘coup’ tot een succes te maken, ten koste van vele tienduizenden onschuldigen.

Gülenisten een moderne variant van de Katharen van vroeger in Frankrijk?

Maar wie zijn dan wel deze Gülenisten? ‘Schurken’? Of zijn het gewone burgers, door een columniste als braverikken getypeerd (Alg..Dagbl. 2-8)? Collega Zürcher vergelijkt hen met ‘Jezuïeten in de R.K. Kerk of Vrijmetselaars’ (NRC 2-8). Misschien ligt de vergelijking met de gnostische ‘katharen’ uit een ver verleden, – door vele in hun buurt wonende Fransen ‘goede mensen’ genoemd, maar later door het establishment in een sektarische ‘kruistocht’ vervolgd -, dan nog meer voor de hand. In mijn onderzoek in zowel Turkije als Nederland komen ze tevoorschijn als een waardenbeweging, vooral gericht op emancipatie en goed onderwijs. Ook dat ze in hun hoogopgeleid opereren in de samenleving ‘conservatief’, – want soefi-achtig religieus zonder al te nauwe band met de moskee -, en ‘modern tegelijk’ zijn (NRC, 2-8). Dat moderne zou ik willen invullen als: gerichtheid op dialoog vredelievendheid en op democratie en de rechtstaat. Vooral dat laatste lijkt nu – de lijsten met arrestaties en ontslagen lagen in Turkije al lang klaar, voordat de mislukte putsch plaats vond – voor Erdogan de reden dat ze enige maanden terug, toen van de putsch nog geen sprake was, het etiket ‘terroristen’ kregen. En thans, nu de kans er is, schokkend massaal worden ‘gezuiverd’. Wat ook meespeelt is, dat er in Turkije nog steeds sprake is van een polarisatie tussen de zich witte Turken noemende stedelijke elite en de nieuwe klasse vanuit het platteland met de ‘nickname’ zwarte Turken. Een tegenstelling die ook tussen Turkse Nederlanders nog niet helemaal weg is.

Geweldloze opstand van het platteland

Er was in Turkije lang een schaduwstaat (deep state), (zoals nu nog via het regime in Syrie,) met vaak eigen milities en een omvangrijke geheime dienst, waarmee de witte Turken de grote soennitische plattelandsmeerderheid ‘beheerste’. Idem dat de vaak autocratische seculiere elite uit Istanbul en Ankara nogal neerkeek op deze meerderheid als peasants en zwarte Turken. Zoiets als wat we ook aantroffen in Syrië voor daar de oorlog uitbrak. In de jaren ’70 zag Gülen dat die onderdrukking en verwaarlozing van het platteland, met name in Anatolië, zo niet kon doorgaan. Hij trok met lezingen door het land en waarschuwde als een soort Gandhi, dat een harde confrontatie met de onderdrukkende elite tot een (bloedige) ramp zou leiden. De strijd moest geweldloos blijven. Scholing en ontwikkeling werden zo het hoofdkenmerk van deze emancipatiebeweging net als bij ons in de negentiende eeuw onder de sociaal-democraten, kvp-ers en antirevolutionairen. De kracht van deze ‘revolutie’ van onderop is, dat het zowel een sterk moderniserend effect had op het platteland als ook bewust-wordend werkte richting zelfvertrouwen, terwijl een anders onvermijdelijke burgeroorlog, zoals nu in Syrië, werd voorkomen. Deze emancipatie is, – net als bij ons met de sociaaldemocraten en de gereformeerde ‘kleine luyden’ -, in de loop der jaren zo succesvol geworden, dat er een nieuwe klasse ontstond, die de oude seculier zich noemende (stads-)elite uitdaagt en daardoor helaas vaak nog meer het object is van vooroordelen en verdachtmakingen. Eerst als zou zij het secularisme in gevaar willen brengen en thans als zou zij de machtspositie van de AKP kunnen bedreigen, mede via het blootleggen van corruptie van ministers. De verdienste van de beweging is dat er vanaf de jaren ‘70 werd gekozen voor de strategie van geweldloosheid en dialoog, waardoor de polarisatie tussen de witte en zwarte Turken redelijk binnen de perken bleef. Wat nu speelt is, dat president Erdogan thans bezig is met een beleid richting islamisme en partijdictatuur, zeker nu AKP een ‘50 plus een’- positie in het parlement heeft. Hierdoor lijkt het zaak lastige pottenkijkers het veld te doen ruimen. De ironie is, dat zij– nu niet onder het ‘label’ zwarte Turken maar onder dat van Gülenisten – worden beschuldigd een soort deep state te zijn. Iets waar ze juist zo tegen waren. Zij verdienen steun en onze solidariteit. De EU, dus ook de EU-commissaris die nu Turkije gaat bezoeken, doet er wijs aan in verband met de gedupeerden wel in gesprek te blijven, maar de formele besprekingen met dit AKP-Turkije (en NAVO-land) over toetreding tot de EU op een zacht pitje te zetten.

(Dr Hans Feddema antropoloog, voorheen jaren universitair docent (VU), historicus en essayist, deed recent sociologisch onderzoek in Turkije)

Dit essay verscheen ook o.m. in joop.nl en in Nieuwwij.nl in augustus ‘16