26-9-2017
De dood van de mogelijk bekendste theoloog in NL Harry Kuitert was met recht ‘meer dan een toevallige rimpeling’. Alle media wijdden er aandacht aan met koppen als ‘De theoloog, die Bijbel en God betwistte’ (NRC), ‘Symbool voor veranderingen in de gereformeerde wereld’ (Trouw), ‘Theoloog in al zijn vezels, die definitief afrekende met God’ (De Volkskrant), ‘Theoloog van de Afbraak’ (Nederlands Dagblad). Een vroegere opponent van hem, dr. J. Hoek schrijft ironisch in Reformatorisch Dagblad:’ Nu heeft Kuitert God ontmoet en weet hij wat hij in zijn leven steeds meer is gaan betwijfelen en ontkennen’.Kuitert nam van zeer veel afscheid. Het traditionele ‘geloof en de kerkelijke leer bleken’ volgens hem ‘louter papier’, ze zijn althans door mensen bedacht. ‘De kerk als constructiefout’ was de titel van zijn laatste boek. Maar rekende hij ook af met het goddelijke/‘met God’ of met ‘bestaan van God’? Was hij een atheïst, zoals nu in de beeldvorming naar voren komt? Of ging het hem om een oud godsbeeld, dat eeuwenlang dominant was in het christelijke en seculiere Westen? Dus dat hij als een Nietsche – deze bleek eerder een godzoeker dan een atheïst -, het dominante godsbeeld dood verklaarde. Die vraag is te meer relevant, omdat er vandaag andere godsbeelden in zwang zijn als Oergrond, Universum, Bron, ‘Eenheid van zijn en niet-zijn’ of de ‘Ene Werkelijkheid’, die zich in vele gestalten manifesteert.
Kuitert is afgeschilderd als een rationalist. Hij bleef inderdaad lang kind van de in de protestantse wereld sterk aanwezige ideologisch en intellectueel aangezette theologie van dr. A. Kuyper. Hij bestreed dat met gelijke wapens, nl via het intellect. Het succes van zijn boeken kwam mede ook omdat hij zo helder redenerend schreef, waardoor hij overkwam als een rationalist. Maar we zien dan over het hoofd, dat hij tevens een soort moderne mysticus was en sterk geïnteresseerd in poëzie en kunst, dus ook het menselijke gevoel en de religiositeit daarin niet ontkende. Je kunt ook zeggen dat hij de ‘spiritualiteit of mystiek van de joodse psalmen’, die hij op hoge leeftijd nog wel zong, onderkende en voelde. Hij nam vooral afstand van een theologisch godsbeeld, het beeld van God uit de Middeleeuwen of daarna als ‘een straffende en belonende Heer op afstand’. Maar er is volgens hem niettemin iets wat ons overstijgt, het Mysterie, Universeel Bewustzijn, Liefde of het Al, wat je als mens ‘kunt ervaren’. Hij voorzag al in de jaren ’90 de opkomst van een verinnerlijking van de religie, waarbij het niet of minder gaat om een instituut of dogmatisch geloof maar meer om onze innerlijke (zielen)reis als ‘mensen van de weg’, in mijn woorden als ’n Odysseus of Parcival onderweg zijn. INNERLIJK ERVAREN
Kuitert noemde de mens daarom ‘ongeneeslijk religieus’ en sprak ondanks z’n rationalisme ook over dat ervaren van binnenuit. Een beleven van bezieling gevende verbondenheid met het Mysterie, dat hoe ook ons subtiel draagt, een ervaren dat steeds meer centraal komt te staan in de religiositeit van vandaag. Zijn slogan ‘Al het spreken over boven komt van beneden’ sluit dat innerlijk ervaren immers niet uit. Integendeel, ligt het niet op onze weg al levend de in onszelf aanwezige goddelijkheid te ontsluieren en geestelijk volwassen te worden, de beperkende overtuigingen voorbij, kortom zo werkers van liefde te worden? Niet dat Kuitert dit in z’n ‘afbraak van het oude’ zo overduidelijk stelde, maar hij het ging hem niettemin om veranderen in het leven, om ervaren en het daarbij inspiratie kunnen ondergaan van wat ons overstijgt. Hij brak niet alleen af, maar was zijdelings of subtiel tevens tevens een vernieuwer. We vergeten dat vaak, omdat hij zich mentaal zo kritisch uitte over het godsbeeld waarin wij of zeer velen van ons lang zijn opgevoed. (Dr Hans Feddema is antropoloog, voorheen universitair docent, historicus en publicist)
Verscheenverschijnt primair in CIVIS MUNDI sept./okt en bij Djien Tan.
Hans Feddema 
27/09/2017 at 08:23
Wat een mooi artikel, ik ben het met alles eens. Ik ben een groot bewonderaar van Harry Kuitert. Hij erkende het bestaan van God maar wilde afrekenen met het godsbeeld. Overigens net zoals Klaas Hendrikse in zijn boek ‘Geloven in een god die niet bestaat’. Reeds in 1969 schreef Kuitert in een opstel over buitenkerkelijken dat hij in hun humane instelling het eigen werk van God weerspiegeld zag (en dat daarom de kerk weinig betekent, MB). Zelf wil ik de nadruk leggen op het verkeerde (negatieve) mensbeeld van de kerk, omdat dat de meest rampzalige gevolgen heeft gehad voor de wereld. Je kunt geen bladzij opslaan in misboekjes of je komt de schuldigheid van de mens tegen, in gebeden en in liederen. Volgens Bram Moerland in Gnosis en Gnostiek hebben de farizeeën zo’n 5 eeuwen v.Chr. een verandering aangebracht in Genesis waardoor het idee van zondeval en erfzonde is ontstaan. Als dat nu eens niet was gebeurd, hoe zou de wereld er dan hebben uitgezien? Heel wat beter dacht ik. We waren beter af geweest zonder deze self-fulfilling prophecy van de erfzonde, want zo moet je het ook eens bekijken.
16/10/2017 at 11:05
Waar komt het idee vandaan dat er een bovennatuurlijk Al-wezen, een God zou zijn ? Dr. Harry Kuitert poneerde in 1974 met betrekking tot religies dit: “alle spreken over Boven, komt van beneden, ook als we denken dat het van Boven komt”. Dat wil zoveel zeggen als: God en alle heiligen zijn door mensen geprojecteerde beelden. Dat mag waar zijn, maar voor mij ontkent dat niet de goddelijke oorsprong ervan. Ik hoor niet bij degenen die roepen dat God dood is. Maar wat blijft er nu van zijn uitspraak staan?
In een bundel opstellen uit 1969 over het nieuwe fenomeen van de “Kerk buiten de kerk”, getiteld Terzake, schreef Dr. Kuitert dat de humaniteit en goedheid ook in buitenkerkelijken bestaat en Gods eigen werk is. In een later boek schreef hij: “Gods Geest blaast de geest van de mens aan”. Dat is dan nogal in tegenspraak met zijn zo beroemd geworden slogan die inhoudt dat wij omgaan met een zelfbedachte God. In zijn boek “Over religie” uit het jaar 2000 spreekt hij over God die bestaat en spreekt door de mens die zich aangesproken voelt door de nood van de naasten.
Ik zeg daarop: wat wij te doen hebben, is luisteren naar Paulus, die zei “Maak Gods paden recht”. Dat betekent in gewone termen: hou Uw ziel gezond. Hij bedoelt: vrij en open. Want alleen zó bereikt Gods geest, ook pneuma genoemd, de menselijke geest en komen onze intuïties wel degelijk van Boven.
16/10/2017 at 11:16
Nog iets over projectie van God en heiligen, voor wie het lezen wil:
Als de devotie zich slechts richt op gematerialiseerde personificaties van spirituele ervaringen in de vorm van heiligenbeelden, moet dat volgens ds. Klaas Hendrikse worden gezien als een vorm van afgoderij. Iets wat in het protestantisme werd ingezien, maar katholieken zouden die zware term nooit
gebruiken. Uitbeeldingen horen bij het leven, we konden er tot een bepaald punt in de tijd niet buiten want ze dienden als steun. We moeten wat ze uitbeelden alleen niet in de plaats blijven stellen van onze eigen innerlijke, door de kerken zwart gemaakte zielewerkelijkheid, omdat we dan te weinig toegankelijk zijn voor Gods pneuma, de evoluerende kracht. De heiligen maken wel degelijk deel uit van de zielen van mensen. Het zijn creaties daarvan, opgeroepen door een heimwee naar onze oorspronkelijke paradijselijke staat, waaruit we zijn verdreven door de primitieve ratio in de neergaande spiraal, wat ik ‘de heenweg’ noem. Heenweg naar de verlichting.
Wat de dogmatische kerken bereikten was, dat de natuurlijke harmonische opbouw van de egokracht (de verdere evolutie van de ziel, Gods eigen werk in de zielen) werd verstoord. Mensen werden feitelijk in de kou gezet en ontwikkelden een behoefte aan bidden volgens voorschrift, om de genade waardig te zijn die God normaliter gratis instraalt door zijn pneuma. Deze zielekou schiep de behoefte aan uitbeelding van wat in werkelijkheid de door het rationele denken verdrongen spirituele vermogens van de eigen ziel zijn, omdat de heiligen daardoor dichterbij en beter aanspreekbaar schenen. Maar tegelijk werd juist daardoor de eigen spiritualiteit van de mensen in de beelden afgezonderd en onbereikbaar voor de eigen bewustwording.
16/10/2017 at 11:19
Dat laatste is kennelijk het bezwaar van de protestantse kerk tegen beelden.
17/10/2017 at 14:21
Soms ziet iemand zichzelf als heilig en verheerlijkt zichzelf. De term hiervoor is megalomanie. Dit begrip is ook van toepassing op de kerk van Rome, reden waarom Harry Kuitert sprak van de kerk als constructiefout.
04/11/2017 at 14:05
Over God ontmoeten leert ons Etty Hillesum.
Pas als de mens God in zijn eigen ziel heeft ontmoet, kan het leven hem niet meer zoveel pijn doen. Een prachtig voorbeeld daarvan geeft Etty Hillesum in haar boek “Het verstoorde leven”.
Door haar dagboek liet zij zien hoe het denken in haar werd verlicht door zich naar binnen te keren. Zij was intelligent, ontwikkeld, gevoelig, spiritueel van instelling, een zeer diepe denker, en hing zeer aan het leven, maar zij werd overspoeld door een groot noodlot voor haarzelf, haar familie en haar volksgenoten. Daardoor voelde zij een dwingende behoefte zich tot God te wenden. Zij kwam er mede door haar vriend en leidsman Julius Spier elke avond toe, geknield gesprekken met God te voeren. Zij noteerde in haar dagboek hoe zij de stem van God hoorde in de vorm van haar intuïtie, die door haar smartelijke vragen werd verhoogd. Tenslotte bemerkte zij dat haar bewustzijn een veel wijder en hoger perspectief ontving (zij ontsteeg haar oude, begrensde ik) en zij putte daaruit alle kracht die zij nodig had in die vreselijke oorlogsomstandigheden. Daarin zag zij maar één uitweg voor de trouw aan haar ziel, die haar boven alles ging sinds de goddelijke stem in haar had gesproken. Zij zag maar één taak: haar volksgenoten zoveel mogelijk te helpen. Vooral wilde zij haar geestkracht op hen overbrengen, door hen te vertellen wat zij zelf had ervaren in haar spirituele contacten met God, omdat zij daaruit de kracht had ontvangen om het collectieve lot van de Joden te aanvaarden en te delen. In haar kon werkelijk geen plaats zijn voor de gedachte aan onderduiken, waar allen die haar liefhadden op hadden aangedrongen. Maar haar liefde was uitgegroeid tot universele mensenliefde en zij kon niet meer anders.
In het hart van alle mensen die in het eigen Godsbewustzijn ontwaakt zijn, ligt het begin van de menswording van Christus. Dat is de eigenlijke belofte van Kerstmis, die in Etty Hillesum werd vervuld. Langs de weg van heel veel zielepijn werd zij waarlijk Mens. Het is wonderlijk en prachtig om dat te lezen.
11/11/2017 at 19:01
Betreft: aanvulling op commentaar 1.
Waar kwam het verhaal van de zondeval vandaan? Misschien uit de oude natuurreligies.
De vastheid van de banen der hemellichamen werd in het oosten de vastheid van de religie, want die vastheid is heilig. De oosterse religie zal de natuurreligie als oorsprong hebben gehad, omdat de oermensen naar de sterrenhemel keken en leerden de natuur te beheren in overeenstemming daarmee, vooral de Maan.
Maar omdat de natuur ook vaak boos was, kan het idee hebben postgevat in de zielen, dat dat de schuld van de mensen was. Als dat zo is, dan moet hier wellicht het oer-ontstaan worden gezocht voor het idee van zondeval en erfzonde.
11/11/2017 at 19:11
Zou best kunnen. Dus die theorie van jou dat mensen door het natuurgeweld daarvoor de mens de schuld gaven, maar dan van belang te onderzoeken of daarvoor in oertijden aanwijzingingen zijn ook in meerdere religies als het taisme en het boeddhisme, waarin de erfzonde niet voorkomt bij mijn mening, in elk geval de slechtheid vd mens geen perceptie is.
11/11/2017 at 23:17
Het is een idee dat mij inviel. Het is zeker interessant in taoïsme of boeddhisme e.d. naar de oorsprong te zoeken van het idee dat er een zondeval is geweest. Hoewel boeddhisme geen godsdienst was. De zondeval slaat op de intrede van de ratio, datgene waarmee we ons sterk onderscheiden van de dierenwereld, al is daar ook intelligentie, misschien veel meer dan wij tot nu toe weten. Wat daar gebeurt is ook vaak geniaal. -Het is dacht ik wel bekend dat de oermensen de natuurelementen zagen als (gezonden door) goden, welke goden zij projecteerden op de hemellichamen, dat dáár dus allerlei krachten van uitgingen die zoveel invloed hebben op het aardse leven. Het feit dat Go Verburg een boekje schreef waarin hij duidelijk aantoont dat de bijbel is gefundeerd is op de astrologie, wat duidelijk herkenbaar is voor enigszins astrologisch geschoolden, geeft aan dat die lijn er al heel lang is. Astrologiescholen zijn ontstaan in Babylonië, (heet dat later Perzië, of Iran?), Mellie Uyldert zegt “ten tijde van Abraham in Mesopotamië”, dat maakt verder niet uit. De Griekse mythologieën zijn ook op Zon Maan en sterren georiënteerd, uitgebeeld in figuranten die de menselijke ziel uitbeelden, overgenomen door de kerk van Rome en Maria en Jezus genoemd. Alles van het geloof gaat over de mens zelf, is dus van Beneden maar oorspronkelijk wel van Boven.
11/11/2017 at 23:22
P.S. Ik weet zeker dat heel veel inzichten kunnen worden verzameld uit de astrologie over godsdiensten en antropologie, de moderne wijsgeren moeten zich daar maar eens over buigen, het geeft mij gedachten in als: het trekt heel veel misverstanden recht.
11/11/2017 at 23:24
Het idee van de zondeval gaat niet over zonde of zielenbederf door satan maar over een evolutiesprong door de Schepper gewild. Wie denkt dat het anders is beledigt God !
12/11/2017 at 15:30
Bij punt 9. nog dit. De boeken van Harry Kuitert zijn ontzettend knap geschreven, zó ordelijk! In dat opzicht valt heel veel van hem te leren, maar toch dacht ik vaak bij het boek “Over religie”: oh, U beseft niet hoeveel U mist door niets van de astrologie te willen weten! Zijn verhaal is daardoor zo eenzijdig, en herhaalt hij steeds hetzelfde. Ik bedoel met astrologiekennis nu niet het horoscopen trekken en duiden, maar de algemene kennis over de Zon en de Maan, daarin alleen al zit een massa kennis over de ziel. Verder heeft Mercurius met de ratio te maken, het denken dus, en met het verhaal van ‘de zondeval’. De andere planeten worden uitgebeeld in de figuranten in de bijbelverhalen, alleen Neptunus houdt helemaal verband met Jezus als de Christus en het nieuwe tijdperk van de Vissen dat toen begon.