Vrede in Midden-Oosten vergt tijd

15 januari 2015

Lezing Amsterdams Vredescafé

Dat ik thans m’n hoed ophoud, is hoffelijkheid naar jullie, maar vooral solidariteit naar jonge moslimvrouwen, die hier heel wat te verduren kregen toen ze 10 jaar terug ineens hoofddoekjes gingen dragen. Ja, ik ben wel beetje van solidariteit, maar niet ‘door dik en dun’, omdat zulks tot geweld leidt. Ik ben niet zo van het ‘wij-zij’-denken, maar meer van de Derde Weg van Gandhi en stemde eens als jonge student op de PSP, die ook De Derde Weg in haar vaandel had als uitweg in de Koude Oorlog tussen ‘kapitalisme en communisme. Een Gandhi, die overigens het niet eens was met Sowjet-leider Lenin, maar wel dialoog met hem voerde. Ik schreef ook eens het boekje ‘Sjaloom-Salaam’, dat ik als voorzitter van de Werkgroep Midden-Oosten van GroenLinks toen namens die partij in Engelse vertaling mocht aanbieden aan hun counterpart Meretz in de Knesset. En recent was ik een paar keer met collega’s in Istanbul voor een journalistieke missie. Nu dus proberen een zo mogelijk bezielde analyse te geven van de recente hectische situatie rond ‘Charlie, ISIS en het M.O. Hoe deze tijd te typeren? Heftig? Of toch als redelijk vreedzaam, ‘Charlie’, ISIS en het M.O. ten spijt? Vreedzaam dan qua fysiek geweld. Onderzoekers tonen immers aan dat we vandaag vanaf de M.E. qua geweld en oorlogen in ‘de meest vreedzame tijd’ van ooit leven. Ik kom daar straks nog op terug, maar zie niettemin polarisatie. Daarom kies ik energetisch als typering van deze tijd voor 1) heftig en 2) dat we in verwarring zijn. Dat laatste zie je o.a. doordat sommige agenten zwaardere wapens willen en de VVD mitrailleurs bij elke synagoge wil of door het bericht dat de VU een symposium van ‘Studenten voor Rechtvaardigheid in Palestina’ ineens verbiedt met het argument, dat niet alleen ‘Charlie’, maar ook een joodse supermarkt in Parijs het doelwit van zelfmoordgeweld was. Verwarrend, omdat we demonstreren voor vrijheid van meningsuiting en anderzijds deze , ook nu in Parijs, al weer een beetje terugdraaien, ook omdat pro-Israeliërs lastig kunnen zijn, om maar iets te noemen. Alles nogal complex dus. Toch maar het hoofd koel houden? Lijkt me een goed idee.

Vernedering
Angst heeft trouwens los van het feit dat het niet de beste raadgever heet te zijn, vaak tevens met een slecht geweten te maken. ‘We weten dat we ooit ‘slavendrijvers’ waren, dat op Polen na uit ons land ‘het grootste aantal Joden’ werd weggevoerd en dat ‘apartheid een Nederlands woord’ was, zei recent Theo Maassen in een TV-cabaret avond. Angst, slachtofferschapsgevoel, het hebben van psychische blokkade’s dan wel trauma’s en voorts wraak hebben hoe dan ook alles of veel met elkaar te maken. De Amerikaanse onderzoekster Jessica Stern vroeg joodse, moslim- en christen-terroristen eens, waarom zij zich aansloten bij terreurgroepen. Hun antwoord was: vernedering. Dat geldt ook voor christenen, (die het soms op het leven van abortusartsen gemunt hebben, om maar iets te noemen) en joden in haar onderzoek. Ik zie dit trouwens zelfs bij boeddhisten en hindoes, misschien in mindere mate, maar toch. Dat komt dan vooral door de vermenging van religie en etniciteit of natie, bijv. in Birma en in Sri Lanka, in welk land ik nog een onderzoeksprojectje heb als antropoloog. Boeddhisten op Sri Lanka zien zich als uitverkoren door Boeddha om juist op hun eiland diens religie optimaal gestalte te geven. Een uitverkoren volk-idee dat vaak fataal is. Van joden is dat idee bekend, maar ook Russen en Polen, bij wie kritiek op de kerk erg gevoelig ligt overigens, was er ook lang het idee een ‘uitverkoren natie’ te zijn, met een speciale missie althans. Dat komt mede door het nationalisme, door Einstein ooit de ‘mazelen van de mensheid’ genoemd, dat 100 jaar terug sterk opkwam en soms ook een religieus karakter kreeg, bijvoorbeeld, dat sterven voor de nieuwe god, nl. je natie een ‘eer’, zo niet een plicht was, net als vroeger voor de kerk. Alle wereldgodsdiensten hebben hoe dan ook, zelfs het boeddhisme dus, zoals ik ontdekte in m’n onderzoek, hun gewelddadige kanten of varianten. Zeker ook het christendom. Schrijver Abdelkader Benali zegt vandaag in een interview in De Volkskrant, het werd zelfs de kop boven het stuk, dat ‘Elk geloof inherent gewelddadig is’, omdat het denkt beter te zijn dan de ander en dus ‘andersgelovigen wil overheersen’. Zit wat in, ook al ga ik het straks nuanceren. Zeker als het gaat om spiritualiteit, dus de beleving en toepassing van het religieuze. Van Karen Armstrong is de uitspraak: ‘In naam van God zijn en worden veel gruweldaden begaan, maar dat is geen argument tegen religie als zodanig, ook omdat geweld in elk mens zit’. Maar terug naar de actualiteit, dus het ‘jihadisme’. De ‘jihadisten’ zeiden aan Jessica Stern: ‘We voelen ons als Arabische natie vernederd, niet alleen door de eigen autocratische leiders, die ons politiek en ook religieus onderdrukken, maar vooral vernederd door het Westen, dat ons overheerst’. En dat ‘ons cultureel en religieus niet ziet zitten, een vernedering die diep voelt, omdat wij vroeger juist een hoog in aanzien staande beschaving hadden ’. Het geeft een verklaring, waarom bijv. in Egypte afgestudeerde middenklassers bereid waren te gaan zitten in de vliegtuigen op 9/11 om in New York de ‘Twin Towers’ te doorboren. Vernedering dus, iets wat ook een rol heeft gespeeld bij Duitsers na Versailles, reden dat Hitler nog zoveel Duitsers meekreeg in zijn rancuneuze waanzin. Onderschat dus niet gekrente trots en trauma’s, concludeer ik.

Heeft strijd van Wilders en ‘Pegida’ al of niet bewust een religieuze dimensie?
Die psychische dimensie speelde ook wel iets mee bij groepen als Baader-Meinhof, ETA en IRA,- ook heftig, jongeren weten dat niet meer – maar bij hen was dominant het ideologisch element, dus de marxistische geïnspireerde klassenstrijd, niet als analyse,- vaak goed – maar als strijd, dan wel separatisme of een eigen natie-identiteit, waarvoor bij beide alle middelen geoorloofd waren. Er zijn thans meerdere oorlogjes in de wereld, minder dan vroeger, maar niettemin, bijvoorbeeld ook in Soedan, maar de actuele ‘oorlog’ van nu is die van vooral Arabisch radicaal islamisme in de vorm van: een mondiale guerrilla met het Westen, de laatste in de vorm van 1)vriend zijn van autocratische Arabische leiders 2) van bommen en drones vanuit de lucht en 3) van militaire interventies in Afghanistan en Irak. Geen oorlog tussen islam en christendom, ook al zijn er fundamentalisten van beide kanten die dat zo zien, nee maar toch een oorlog, die althans in de ‘minds’ al ver voor 9/11 begon en nu helaas qua energie een semi-religieuze kant begint te krijgen. Ik zeg semi, maar de strijd van Wilders tegen de islam en idem de Pegida-demonstraties in Duitse steden onthullen niettemin een religieuze dimensie, ook al zullen Wilders en vele van de duizenden demonstranten in Dresden zich daar nauwelijks van bewust zijn, laat staan dat ze hun ‘christelijke’ achtergrond daarin herkennen.

Ook in humor en satire kan onbewust een zekere projectie zitten, energie in de vorm van weerzin. Natuurlijk zijn wij allen voor vrijheid van het woord, zeker na de terreur jegens Charlie Hebdon. Alles mag gezegd in principe, maar is alles ook nodig? Ik denk het niet. Als de kruistochten, die al in 1272 eindigden, anno 2000 voor mensen als Bin Laden nog een argument voor zijn strijd bleken en wij in de 19^e eeuw grote delen van de Arabische wereld koloniseerden, waarbij zeker Fransen vaak nogal autoritair optraden, ja Frankrijk nog tot 1960 het voornemen had Algerije een echte Franse provincie te doen zijn, begrijpt een kind, dat religieuze satire over Mohammed, hoe goed ook bedoeld, juist vanuit het trotse en cultureel machtige Parijs, hard en diep kwetsend kan overkomen. Als er al enige jaren een soort oorlog gaande is met delen of groepen in de Arabische wereld, lijkt het immers goed dat wij bij onszelf te rade gaan, in hoeverre we al of niet bewust beetje bijdragen aan genoemde polarisatie.

Empathie of inclusief denken lijkt dan niet overbodig, voor je overgaat tot beledigen. Ook omdat het Westen zelf antisemitisme, racisme en godslastering strafbaar stelt.

Interne interpretatiestrijd
Woorden kunnen immers ook ‘doden’ Maar waarom zo overtrokken reageren via terreur, een terreur zoals in Parijs of door de ISIS, die we als vredesmensen nooit goed mogen praten? Ja waarom? Met arabisten als Jan Jaap de Ruiter ben ik het eens dat er thans zoals voorheen bij het christendom binnen de islam sprake is van een interne machtsstrijd, een interpretatiestrijd over wat de echte islam is, bijv. of je omstreden klassieke teksten symbolisch moet duiden dan wel letterlijk nemen . Idem of ‘jihad’, zoals ik denk, een innerlijke strijd van het individu is in zijn levensreis – van de soefi Inayat Khan (foto) is de mij aansprekende uitspraak: ‘Strijden met de ander geeft oorlog, worstelen met zichzelf geeft vrede’ – dan wel een collectief strijd met wapens. In wezen net als er gemanipuleerd is met Jezus’ gevleugelde woord ‘Het Koningschap van God is in je’, wat het goddelijke in de mens voorstelt, althans iets mystiek is, maar al gauw is opgevat als iets politiek’ als een religieus rijk, waardoor koninkrijken, bijv. ook de Franse tot 1795, een goddelijke missie meenden te hebben. Religie is een ‘model om het Mysterie te duiden’ en heeft zeker ook een goede kant. Stichters als Krishna, Boeddha. Mohammed en Jezus hadden een directe verbondenheid met het Mysterie, de mensen oproepend net als zij te leven vanuit Godsbewustzijn, dus vanuit verbondenheid met dat Mysterie of eenheidsbewustzijn. Maar religies kregen via instituten als synagoge, moskee en kerk al gauw een negatieve kant, bijv. door zich op te werpen als tussenpersonen of te verworden tot dogmatische, exclusieve en in wezen de band met het Mysterie blokkerende machtsinstituten. Los van soms geweldsuitoefening jegens ‘ketters’ en anders-gelovigen.

Achterblijvende democratie en interne civilisatie van de religie?
Sociologen zagen dan ook al gauw de noodzaak van interne civilisatie in religies. In Europa heeft eerst 1) de Renaissance en later 2) de Verlichting en vrijwel daarna de 3) Opkomst van democratie , – in de 19^e eeuw waren christenen nog lang tegenstanders van volksdemocratie -, dat proces van interne civilisatie van de kerk versneld. Met horten en stoten overigens, zoals ook de Hervorming tot een backlash leidde nl de Contra-Reformatie. Simon Vestdijk onderscheidde in zijn boek ‘De Toekomst van Religie ‘ drie vormen van religie nl. 1) de dogmatische of fundamentalistische, 2) de ethische en 3) de mystieke religie, waarbij hij de eerste afwees, de 2^e veel beter vond, (maar dat je daarvoor geen kerk hoeft te hebben, maar bijv. een politieke partij) en de 3^e, dus de mystieke, ziet als ‘de religie van de toekomst’. Rond 1850 kreeg in Europa de democratie, die bij ons in eerste instantie in 1795 met de leus ‘Vrijheid, gelijkheid en broederschap’ begon, na de lange terugslag daarna door ‘guillotine’ en ‘Napoleon’, gestalte. Een grote vooruitgang. Dat geldt ook voor het feit, dat het christendom bij ons in de loop der eeuwen een behoorlijke ‘interne civilisatie’ onderging.

Maar op beide punten ligt het Midden-Oosten ver achter bij Europa. De Arabische Lente is een indicatie, dat het Midden-Oosten die achterstand qua democratie wil inhalen, zij het dat de huidige leiders, ook die in Egypte en Turkije, niet meewerken. Inzake de islam is zo’n ‘lente’ minder het geval, ook al zijn er ook in Nederland geluiden van moslims om ideologisch, dus qua leer, intern orde op zaken te stellen. Hirschi Ali riep vlak na het Parijs-drama in een Nieuws-Uur-uitzending zelfs op tot een ‘hervorming van de islam’. Een Belgische imam, hoorde ik bij Jinek, vroeg hetzelfde. En Abutaleb lijkt zoiets ook indirect te suggereren. Een hervorming die overigens ook geldt voor het christen- en jodendom, omdat daar de interne civilisatie nog niet is voltooid. Vele sleetse dogma’s en praktijken moeten in wezen op de helling, wil er een eind komen aan de huidige ‘leegloop’ der kerken. Zo lijkt de aanslag op ‘Charlie’ vreemd genoeg ook het christendom te brengen tot een bezinning op zichzelf. De religie in de nieuwe ‘Charlie’ op voorpagina de spiegel van de liefde voor houden met als opschrift boven Mohammed :‘Alles Is Vergeven’, lijkt dus minder erg, ook omdat je het dubbel kunt opvatten, mede ook naar zichzelf toe.

Roep om bevrijding van onderop
Geen misverstand. De tragedie van het ISIS-fanatisme in delen van Syrië en Irak is niet verklaard met achterblijvende interne civilisatie van de islam. Die heeft vooral een politieke achtergrond, en wel een diep verlangen naar emancipatie en democratie. Je kunt ook zeggen een roep om bevrijding van zowel hun eigen autocratische leiders als van de bevoogding vanuit het Westen. De meestal door het Westen gesteunde leiders als Nasser, Saddam Hussein, Khadaffi, Moebarak, Bourguiba, Assad, en voorheen Ataturk zijn of waren vrij autocratisch. Ze onderdrukten of beheersten de islam in hun land vanuit een bepaalde richting, bijv. de soennitische of de sjiitische. Alleen Assad lukte dat als Aleviet te doen. Tot op vandaag krijgt de imam, ook nu in Turkije, – ik was er nog vorig jaar, – , meestal voorgeschreven, waarover hij op de vrijdag moet preken. De bevrijdingsstrijd van onderop in Syrië en Irak heeft daardoor mede een sektarische dimensie. Niet alleen Assad, maar ook Bush en Blair speelden, de laatsten in 2003, dat sektarisme in de kaart, zowel door Saddam Hussein af te zetten in een onwettige militaire interventie, als zoals Bush het uitdrukte ‘Irak te bombarderen tot democratie’, beide de oorzaak, dat de Al Kaida Irak binnenkwam.

Maar ook door toe te laten, dat daarna de shiieten de macht overnamen in Irak Hierdoor voelden de soennieten zich in het nauw, waardoor recent zij zich wenden tot de ISIS, hoezeer ze ook meer en meer moeite beginnen te krijgen met de terreur-

methoden van ISIS. Maar eenmaal gekozen is het niet gemakkelijk zich los te maken van zo’n schrikbewind, temeer omdat dit beweert op te komen voor de zuivere islam en nu een kalifaat meent te hebben. Een kalifaat instellen kan niemand hen verbieden. Maar hun methoden, inclusief onthoofdingen – vooral in het monotheïsme komt het ‘doden in naam van God’ voor, het christendom begon er in de 4^e eeuw mee: door Priscillianus te onthoofden, omdat hij afweek van de kerkelijke leer van de ‘Drie-eenheid’ – zijn dermate barbaars, dat ze moeilijk lijken te sporen met de Internationale Verklaring van de Mensenrechten. Ik zie ISIS als een radicale bevrijdingsorganisatie in het kader van de Arabische Lente, die nu behalve in Tunesië, tijdelijk vastgelopen is, ook in Egypte waar het in de geest van Gandhi begon, dus als onderdeel van de verlate Democratische Revolutie, die bij ons eerst ook mislukte na 1795. Maar dat wil bepaald niet zeggen dat ik hun weerzinwekkende methoden goedkeur, net als het guillotinegebruik rond 1795 niet n evenmin de onthoofding, zoals die nog steeds de praktijk is bij ‘bondgenoot’ Saoedië-Arabië. Misdaden moeten berecht worden, net als die van Assad, maar het werkt niet zulke bewegingen te veel aandacht te geven, omdat zij uitgaan van vijanddenken, dus gloriëren, als wij angstig worden en/of havikachtig reageren, omdat aandacht hen energie geeft. Wat we vergeten is dat fanatieke geweldsgroepen, als je ze geen of weinig aandacht geeft, vaak door interne ruzies ten ondergaan. Ik ben dan ook helemaal niet blij met de buitenlandse inter-ventie, die van de Nederlandse F16’s incluis, in Irak en Syrië. Ervaring leert, dat geweld een eigen dynamiek heeft en dat interventie meestal de zaak verergert, het geweld juist aanwakkert. En burgeroorlogen – ja zo beschrijf ik die in Syrie en Irak, wat van belang, is omdat het volken-rechterlijk een ‘doodzonde’ is militair in te grijpen in een burgeroorlog – dan langer doen duren. Militaire interventie leidt vaak tot grote chaos, zoals nu in Libië, waar de milities elkaar nu de tent uitvechten, iets waarvoor ik in artikelen waarschuwde, ook toen Parijs nee zei op het verzoek van de dochter van Khadaffi te onderhandelen en de laatste zich in principe bereid toonde voor het Gerechtshof in Den Haag te verschijnen.

Zaak van de eigen regio
Indamming van extremisme van ISIS is natuurlijk wel van belang. Maar dat moet van binnenuit gebeuren en vanuit de eigen regio. Een voorbeeld is hoe de soennitische stammen in 2007 in het geweer kwamen tegen de Al Qaida in Irak en deze zo blokkeerden in een groot deel van Irak, wat de Amerikaanse militairen niet lukte. De Koerden inclusief de op de Amerikaanse terreurlijst staande PKK, spelen nu bij die indamming op zich een goede rol, ook al blijft het vreemd, dat het Westen daarbij niet neutraal blijft, maar hen extra bewapent. Jammer is ook dat naast de IS ook de vaak shiitische milities in Irak zich schuldig maken aan excessen, analoog aan die van IS. Premier Albadi geeft dat toe, maar zegt machteloos te zijn, ze zijn buiten zijn controle. Jammer dat Obama, die mijn sympathie heeft, zo treuzelt met zijn belofte van sluiting van extra kwaad bloed zettend Guantanamo Bay en nu toch ook weer vanuit de lucht partij-kiezend militair intervenieert in een burgeroorlog in Irak. Tevens nu in Syrië. En daarmee lijkt hij het de onder radicalen zo gewraakte oude geopolitieke machts- en beheerslijn voort te zetten, hoe besmuikt ook. En nog wel samen met het autocratische Saoedie-Arabie en zo zowel Assad als het theocratisch Iran in de kaart spelend en vooral de IS althans haar haat en fanatisme extra voedt. De wandaden van IS ten spijt, lijkt het zaak niet te vergeten, dat zij hoe zeer ook vanuit verzet tegen ons en Assad ontstaan, niet met geweld te verslaan is. Dat ‘praten met hen uiteindelijk de enige oplossing is’, zoals Jonathan Powell, De Britse onderhandelaar met de IRA terecht zei in ‘360 Magazine’. Het lijkt utopisch, maar hoeveel jaren leek het ook niet utopisch, toen door Britse vredesactivisten gepleit werd voor dialoog met de IRA. Van het grootste belang is echter in het Westen de maatschappelijke spanning niet te doen escaleren, de demonstratie- en spreekvrijheid niet te beperken. En vooral een nu ook door de journalist Henk Hofland sterk bepleitte andere buitenlandpolitiek vanuit het Westen te voeren, een politiek die tot vreedzame verhoudingen met de moslimwe-reld leidt. Een buitenlandpolitiek, niet gericht op ‘beheersen’, maar op helpen en samenwerken, ook bij het opbouwen van democratie. Het vinden van structuren voor het eerlijk delen van de macht in 3^e Wereld en in M.O., waarbij bijvoorbeeld ook de Oppositieleider veel aanzien krijgt, waardoor leiders minder angst hebben verkiezing-en te verliezen. Is het te weinig delen v.d. macht ‘daar’ niet indirect de hoofdreden van de instroom van politieke vluchtelingen ‘hier’ ?

Het is duidelijk, dat ik vraag een en ander vooral in historisch perspectief te zien. Tevens dat aan elke oorlog een eind komt, maar dat vrede vaak toch iets van de lange adem is Of dat het vooral van belang is in te zien, dat er in het M.O. ten diepste sprake is van een strijd in een meer dan 200 jaar verlate Democratische Revolutie. En dat daarom het Harvard-onderzoek (2014) van Steven Pinker van belang is, waarin deze, – door vanaf de Middeleeuwen het geweld en oorlogen in landen en steden, dus ook het aantal moorden over perioden van 25 jaar of langer te vergelijken met die vandaag -, ontdekte dat we nu ‘in de meest vreedzame tijd van ooit’ leven. Dit doordat het aantal moorden en oorlogen bijna elke halve eeuw is afgenomen tot nu, ook in Nederlandse steden, vanaf ook bijvoorbeeld 1990. Het lijkt strijdig met het beeld dat we dagelijks van het NOS-journaal – door Theo Maas getypeerd ‘als ‘problemen op een rijtje’ – krijgen, maar het onderzoek liegt er niet om. In wezen zeggen Achterhuis en De Koning hetzelfde in andere bewoordingen in hun boek ‘ De Kunst van Vreedzaam Vechten’, (2014). Steven Pinker deed ook attituden-onderzoek – alles heeft een immateriële dimensie, ik sprak over energie,– en concludeert, dat nu empathie en zelfbeheersing sterkere waarden zijn dan sadisme en wraak. Reden tot hoop dus, ‘Parijs’ ten spijt.

Dit is een tekst van lezing voor Amsterdams Vredescafé o.l.v Stephan Eshuis, gehouden op 15 januari 2015.